معرفة الله بالله؛ معرفة النفس معرفة الله / مبحث اول
حدیث دوم از کتاب حجت اصول کافی
«مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ: إِنَّ اللَّهَ أَجَلُّ وَ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يُعْرَفَ بِخَلْقِهِ بَلِ الْخَلْقُ يُعْرَفُونَ بِاللَّهِ. قَالَ: صَدَقْتَ. قُلْتُ: إِنَّ مَنْ عَرَفَ أَنَّ لَهُ رَبّاً فَيَنْبَغِي لَهُ أَنْ يَعْرِفَ أَنَّ لِذَلِكَ الرَّبِّ رِضًا وَ سَخَطاً وَ أَنَّهُ لَا يُعْرَفُ رِضَاهُ وَ سَخَطُهُ إِلَّا بِوَحْيٍ أَوْ رَسُولٍ فَمَنْ لَمْ يَأْتِهِ الْوَحْيُ فَقَدْ يَنْبَغِي لَهُ أَنْ يَطْلُبَ الرُّسُلَ فَإِذَا لَقِيَهُمْ عَرَفَ أَنَّهُمُ الْحُجَّةُ وَ أَنَّ لَهُمُ الطَّاعَةَ الْمُفْتَرَضَةَ. وَ قُلْتُ لِلنَّاسِ: تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ كَانَ هُوَ الْحُجَّةَ مِنَ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ؟ قَالُوا: بَلَى. قُلْتُ: فَحِينَ مَضَى رَسُولُ اللَّهِ مَنْ كَانَ الْحُجَّةَ عَلَى خَلْقِهِ؟ فَقَالُوا: الْقُرْآنُ. فَنَظَرْتُ فِي الْقُرْآنِ فَإِذَا هُوَ يُخَاصِمُ بِهِ الْمُرْجِئُ وَ الْقَدَرِيُّ وَ الزِّنْدِيقُ الَّذِي لَا يُؤْمِنُ بِهِ حَتَّى يَغْلِبَ الرِّجَالَ بِخُصُومَتِهِ فَعَرَفْتُ أَنَّ الْقُرْآنَ لَا يَكُونُ حُجَّةً إِلَّا بِقَيِّمٍ فَمَا قَالَ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ كَانَ حَقّاً. فَقُلْتُ لَهُمْ: مَنْ قَيِّمُ الْقُرْآنِ؟ فَقَالُوا: ابْنُ مَسْعُودٍ قَدْ كَانَ يَعْلَمُ وَ عُمَرُ يَعْلَمُ وَ حُذَيْفَةُ يَعْلَمُ. قُلْتُ: كُلَّهُ؟ قَالُوا: لَا. فَلَمْ أَجِدْ أَحَداً يُقَالُ إِنَّهُ يَعْرِفُ ذَلِكَ كُلَّهُ إِلَّا عَلِيّاً وَ إِذَا كَانَ الشَّيْءُ بَيْنَ الْقَوْمِ فَقَالَ هَذَا لَا أَدْرِي وَ قَالَ هَذَا لَا أَدْرِي وَ قَالَ هَذَا لَا أَدْرِي وَ قَالَ هَذَا أَنَا أَدْرِي فَأَشْهَدُ أَنَّ عَلِيّاً كَانَ قَيِّمَ الْقُرْآنِ وَ كَانَتْ طَاعَتُهُ مُفْتَرَضَةً وَ كَانَ الْحُجَّةَ عَلَى النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَنَّ مَا قَالَ فِي الْقُرْآنِ فَهُوَ حَقٌّ. فَقَالَ: رَحِمَكَ اللَّهُ؛
منصور بن حازم گويد: به امام صادق عرض كردم، همانا خدا برتر و بزرگوارتر از اين است كه به خلقش شناخته شود. (زيرا صفات مخلوق در او نيست و معرفت او موهبتى است از خودش و پيغمبران فقط راهنمایى میکنند). بلكه مخلوق به خدا شناخته شوند، (به وسیله نور وجودى كه از خدا به مخلوق افاضه شود و آنها پديد آمدهاند [بلكه مخلوق خدا را به سبب خود او بشناسند] يعنى به وسیله صفاتى كه خود او براى خودش بيان كرده است). فرمود: راست گفتى. عرض كردم: كسى كه بداند براى او پروردگاری است، سزاوار است كه بداند براى آن پروردگار خرسندى و خشم است. و خرسندى و خشم او جز به وسيله وحى يا فرستاده او معلوم نشود. و كسى كه بر او وحى نازل نشود، بايد كه در جستجوى پيغمبران باشد و چون ايشان را بيابد بايد بداند كه ايشان حجت خدايند و اطاعتشان لازم است. من به مردم (مخالفین ولایت امیرالمؤمنین) گفتم: آيا شما میدانید كه پيغمبر حجت خدا بود در ميان خلقش؟ گفتند: آرى. گفتم: چون پيغمبر درگذشت، حجت خدا بر خلقش كيست؟ گفتند: قرآن. من در قرآن نظر كردم و ديدم سنى و تفويضى مذهب و زنديقى كه به آن ايمان ندارد، براى مباحثه و غلبه بر مردان در مجادله به آن استدلال میکنند، (و آيات قرآن را به رأی و سليقه خويش بر معتقد خود تطبيق میکنند). پس دانستم كه قرآن بدون قيم (سرپرستى كه آن را طبق واقع و حقيقت تفسير كند) حجت نباشد و آن قيم هر چه نسبت به قرآن گويد حق است. پس به ايشان گفتم: قيّم قرآن كيست؟ گفتند: ابن مسعود قرآن را میدانست، عمر هم میدانست، حذيفه هم میدانست. گفتم تمام قرآن را میدانستند؟ گفتند: نه. من كسي را نديدم كه بگويد كسى جز على تمام قرآن را میدانست و چون مطلبى ميان مردمى باشد كه اين گويد: نمیدانم و اين گويد نمیدانم و اين گويد نمیدانم و اين (على بن ابى طالب) گويد ميدانم. پس گواهى دهم كه على قيم قرآن باشد و اطاعتش لازم است و اوست حجت خدا بعد از پيغمبر بر مردم و اوست كه هر چه نسبت به قرآن گويد حق است، حضرت فرمود: خدايت رحمت كند».
ادامه حدیث منصور بن حازم
ادامه حدیث در کتاب حجت کافی ذکر نشده، اما مرحوم کلینی تمام آن را در باب وجوب اطاعت ائمه آوردهاند. ادامه حدیث شریف چنین است:
«فَقُلْتُ إِنَّ عَلِيّاً لَمْ يَذْهَبْ حَتَّى تَرَكَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ كَمَا تَرَكَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ الْحُجَّةَ بَعْدَ عَلِيٍّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ وَ أَشْهَدُ عَلَى الْحَسَنِ أَنَّهُ لَمْ يَذْهَبْ حَتَّى تَرَكَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ كَمَا تَرَكَ أَبُوهُ وَ جَدُّهُ وَ أَنَّ الْحُجَّةَ بَعْدَ الْحَسَنِ الْحُسَيْنُ وَ كَانَتْ طَاعَتُهُ مُفْتَرَضَةً فَقَالَ رَحِمَكَ اللَّهُ. فَقَبَّلْتُ رَأْسَهُ وَ قُلْتُ: وَ أَشْهَدُ عَلَى الْحُسَيْنِ أَنَّهُ لَمْ يَذْهَبْ حَتَّى تَرَكَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ وَ كَانَتْ طَاعَتُهُ مُفْتَرَضَةً. فَقَالَ: رَحِمَكَ اللَّهُ. فَقَبَّلْتُ رَأْسَهُ وَ قُلْتُ: وَ أَشْهَدُ عَلَى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ أَنَّهُ لَمْ يَذْهَبْ حَتَّى تَرَكَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ أَبَا جَعْفَرٍ وَ كَانَتْ طَاعَتُهُ مُفْتَرَضَةً. فَقَالَ: رَحِمَكَ اللَّهُ. قُلْتُ: أَعْطِنِي رَأْسَكَ حَتَّى أُقَبِّلَهُ فَضَحِكَ. قُلْتُ: أَصْلَحَكَ اللَّهُ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ أَبَاكَ لَمْ يَذْهَبْ حَتَّى تَرَكَ حُجَّةً مِنْ بَعْدِهِ كَمَا تَرَكَ أَبُوهُ وَ أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنَّكَ أَنْتَ الْحُجَّةُ وَ أَنَّ طَاعَتَكَ مُفْتَرَضَةٌ. فَقَالَ كُفَّ رَحِمَكَ اللَّهُ. قُلْتُ: أَعْطِنِي رَأْسَكَ أُقَبِّلْهُ فَقَبَّلْتُ رَأْسَهُ فَضَحِكَ وَ قَالَ سَلْنِي عَمَّا شِئْتَ فَلَا أُنْكِرُكَ بَعْدَالْيَوْمِ أَبَداً».
«عرض كردم: على از دنيا نرفت جز آنكه پس از خود حجتى گذاشت چنان كه پيغمبر گذاشت و حجت بعد از على، حسن بن على است. و نسبت به امام حسن گواهى دهم كه از دنيا نرفت تا آنكه براى پس از خود حجتى گذاشت. چنان كه پدر و جدش گذاردند و حجت بعد از حسن، حسين است و اطاعتش واجب است. فرمود: خدايت رحمت كند. من سرش را بوسيدم و عرض كردم: و گواهى دهم كه امام حسين هم از دنيا نرفت تا اينكه على بن حسين را پس از خود به عنوان حجت گذاشت و اطاعت او نیز واجب است. فرمود: خدايت رحمت كند. و سرش را بوسيدم و گفتم: گواهى دهم كه على بن حسين از دنيا نرفت تا پس از خود حجتى گذاشت كه او محمد بن على ابو جعفر است و اطاعت او واجب بود. فرمود: خدايت رحمت كند. عرض كردم: سرت را پيش آور تا ببوسم، حضرت خنديد. عرض كردم: ـ اصلحك اللَّه ـ ميدانم كه پدرت از دنيا نرفت تا اينكه براى پس از خود حجتى گذاشت، چنان كه پدر او گذاشت و خدا را گواه میگیرم كه تویى آن حجت و اطاعت تو لازم است. فرمود: بس است، خدايت رحمت كند. عرض كردم سرت را پيش آور تا ببوسم، پس سرش را بوسيدم. حضرت تبسم و فرمود: هر چه خواهى از من بپرس كه بعد از اين تو را هرگز ناشناس ندانم».
این حدیث در رجال کشی نیز آمده و علامه مجلسی هم به نقل از رجال کشی آن را در بحارالانوار آوردهاند.
جامعیت حدیث دوم نسبت به همه اعتقادات کلی شیعه
حدیث دوم از کتاب حجت اصول کافی نیز بسیار عظیم، با ارزش و دقیق است. این حدیث شریف، نسبت به همه امور دینی، بسیار جامع است، البته به صورت کلی نه به صورت جزئی جزئی.
عرضه اعتقادات به ائمه و جایگاه منصور بن حازم
جالب توجه، اینکه همه مطالب حدیث، از یک شیعه است، و امام صادق کلمهای از خودشان نفرمودند، بلکه همه حدیث از منصور بن حازم است، لکن امام همه مطالب او را تأیید کرده و فرموده: «رَحِمَكَ اللَّهُ». پس همه حدیث اعتقادات یک شیعه است که دینش را به امامش عرضه میکند. در روایات مختلفی آمده است که اشخاص، خدمت ائمه میرسیدند و دین خود را عرضه میداشتند تا ائمه در صورت صحت تأیید کنند و اگر اشتباه و نقصی دارد، ترمیم و تکمیل نمایند، مانند عبد العظیم حسنی که خدمت امام هادی رسید و اعتقادات خود را از توحید گرفته تا امامت و غیره عرضه کرد.
«دَخَلْتُ عَلَى سَيِّدِي عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ فَلَمَّا بَصُرَ بِي قَالَ لِي: مَرْحَباً بِكَ يَا أَبَا الْقَاسِمِ أَنْتَ وَلِيُّنَا حَقّاً. قَالَ: فَقُلْتُ لَهُ: يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أَعْرِضَ عَلَيْكَ دِينِي فَإِنْ كَانَ مَرْضِيّاً أَثْبُتُ عَلَيْهِ حَتَّى أَلْقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ: هَاتِ يَا أَبَا الْقَاسِمِ فَقُلْتُ: إِنِّي أَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَاحِدٌ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ خَارِجٌ عَنِ الْحَدَّيْنِ حَدِّ الْإِبْطَالِ وَ حَدِّ التَّشْبِيهِ وَ إِنَّهُ لَيْسَ بِجِسْمٍ وَ لَا صُورَةٍ وَ لَا عَرَضٍ وَ لَا جَوْهَرٍ بَلْ هُوَ مُجَسِّمُ الْأَجْسَامِ وَ مُصَوِّرُ الصُّوَرِ وَ خَالِقُ الْأَعْرَاضِ وَ الْجَوَاهِرِ وَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ وَ مَالِكُهُ وَ جَاعِلُهُ وَ مُحْدِثُهُ وَ إِنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ خَاتَمُ النَّبِيِّينَ فَلَا نَبِيَّ بَعْدَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ. وَ أَقُولُ: إِنَّ الْإِمَامَ وَ الْخَلِيفَةَ وَ وَلِيَّ الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ثُمَّ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَيْنُ ثُمَّ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ ثُمَّ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ ثُمَّ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ ثُمَّ أَنْتَ يَا مَوْلَايَ. فَقَالَ: وَ مِنْ بَعْدِي الْحَسَنُ ابْنِي فَكَيْفَ لِلنَّاسِ بِالْخَلَفِ مِنْ بَعْدِهِ قَالَ: فَقُلْتُ: وَ كَيْفَ ذَاكَ يَا مَوْلَايَ؟ قَالَ: لِأَنَّهُ لَا يُرَى شَخْصُهُ وَ لَا يَحِلُّ ذِكْرُهُ بِاسْمِهِ حَتَّى يَخْرُجَ فَيَمْلَأَ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً قَالَ: فَقُلْتُ: أَقْرَرْتُ وَ أَقُولُ: إِنَّ وَلِيَّهُمْ وَلِيُّ اللَّهِ وَ عَدُوَّهُمْ عَدُوُّ اللَّهِ وَ طَاعَتَهُمْ طَاعَةُ اللَّهِ وَ مَعْصِيَتَهُمْ مَعْصِيَةُ اللَّهِ. وَ أَقُولُ: إِنَّ الْمِعْرَاجَ حَقٌّ وَ الْمُسَاءَلَةَ فِي الْقَبْرِ حَقٌّ وَ إِنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَ إِنَّ النَّارَ حَقٌّ وَ الصِّرَاطَ حَقٌّ وَ الْمِيزَانَ حَقٌّ وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فِيها وَ أَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ. وَ أَقُولُ: إِنَّ الْفَرَائِضَ الْوَاجِبَةَ بَعْدَ الْوَلَايَةِ الصَّلَاةُ وَ الزَّكَاةُ وَ الصَّوْمُ وَ الْحَجُّ وَ الْجِهَادُ وَ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيُ عَنِ الْمُنْكَرِ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ يَا أَبَا الْقَاسِمِ هَذَا وَ اللَّهِ دِينُ اللَّهِ الَّذِي ارْتَضَاهُ لِعِبَادِهِ فَاثْبُتْ عَلَيْهِ ثَبَّتَكَ اللَّهُ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ؛
بر سيد و آقاى خود حضرت على بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب داخل شدم و چون مرا ديد به من فرمود: كه مرحبا به تو و خوش آمدى اى أبو القاسم تو دوست مایى از روى راستى و درستى. عبد العظيم ميگويد كه به آن حضرت عرض كردم: يا ابن رسول الله به درستى كه من اراده دارم كه دين خود را بر تو عرضه دارم پس اگر پسنديده باشد بر آن ثابت بمانم تا آن هنگام كه خداى عز و جل را ملاقات كنم حضرت فرمود: كه اى ابو القاسم آنها را بياور يعنى اعتقادات خود را بيان كن. عرض كردم كه من ميگويم و به اين قائلم و اعتقاد دارم كه خداى تبارك و تعالى يكياست كه چيزى مثل و مانند او نيست بيرون است از دو حد كه يكى حد ابطال است و ديگرى حد تشبيه و مراد از حد ابطال آن است كه آن جناب را بيرون برند از وجود و هستى ذاتى و از صفات كماليه ذاتيه و فعليه و اضافيه و مراد از حد تشبيه اتصاف آن جناب است به صفات ممكنات و اشتراك با ايشان در حقيقت صفا .. و ميگويم كه آن جناب نه جسم است و نه صورت و نه عرض و نه جوهر بلكه او است كه جسمها را جسم ساخته و صورتها را تصوير نموده و نگاشته و آفريننده عرضها و جوهرها است و پروردگار هر چيزى و مالك و خالق و مخترع و پديد آورنده آنست. و ميگويم كه محمد بنده و رسول او است و خاتم پيغمبران است كه بعد از او هيچ پيغمبرى نيست تا روز قيامت و ميگويم كه شريعت آن حضرت خاتمه شريعتها است كه بعد از آن تا روز قيامت شريعت ديگرى نخواهد بود. و ميگويم كه امام و خليفه و ولى امر امامت و امت بعد از آن حضرت امير المؤمنين على بن ابى طالب است بعد از آن امام حسن بعد از آن امام حسين بعد از آن على بن الحسين بعد از آن محمد بن على بعد از آن جعفر بن محمد بعد از آن موسى بن جعفر بعد از آن على بن موسى بعد از آن محمد بن على بعد از آن تو اى آقاى من. حضرت فرمود: كه بعد از من پسرم حسن پس از براى مردم چه حال خواهد بود با خلف بعد از او. عبد العظيم ميگويد كه عرض كردم: اى آقاى من اين چگونه است و چرا اين را به اين طريق فرمودى؟ فرمود: زيرا كه شخص او ديده نميشود و يادش به نامش حلال نباشد تا وقتى كه بيرون آيد و زمين را از عدل و داد پر كند چنان كه از جور و ستم پر شده باشد. عبد العظيم ميگويد عرض كردم كه اقرار نمودم و ميگويم كه دوست ايشان دوست خدا است و دشمن ايشان دشمن خدا و فرمانبردارى ايشان فرمانبردارى خدا و نافرمانى ايشان نافرمانى خدا است. و ميگويم كه معراج يعنى بالا رفتن پيغمبر به آسمان در حال بيدارى ببدن شريف و عنصر لطيف در شب معراج حق است سؤال منكر و نكير در قبر حق است. و ميگويم كه بهشت حق است و دوزخ حق است و صراط حق است و ترازوى اعمال حق است و ميگويم كه قيامت آمدنى است و در آن هيچ شكى نيست و ميگويم كه خدا بر خواهد انگيخت آنها را كه در قبرهايند و ميگويم كه فريضههاى واجب بعد از ولايت نماز است و زكاة و روزه و حج و جهاد و امر به معروف و نهى از منكر. بس حضرت على بن محمد فرمود: كه اى ابو القاسم به خدا سوگند كه اين دين، دين خدا است كه آن را از براى بندگانش پسنديده پس بر آن ثابت باش خدا تو را ثابت بدارد به قول ثابت در زندگى دنيا و در آخرت».
رواج داشتن اعتقادات دقیق در عصر ائمه
حدیث منصور بن حازم که تمام آن سخن خود اوست، نشان میدهد که اولاً چنین اعتقاداتی، آن روز وجود داشته، و ثانیاً، نشان میدهد که این راوی تا چه اندازه معرفت بالایی داشته که توانسته چنین تنظیم دقیقی را نزد امامش ارائه دهد. البته چنین نیست که این راوی در گوشهای نشسته باشد و فکرهایی کرده باشد و اندیشههای شخصی خود را خدمت امام ارائه دهد، چون که میگوید من با مردم احتجاج کردم. پس معلوم میشود که این مطالب، در میان مردم و در میان شیعیان و مخالفان ائمه مطرح بوده است.
مطالب پنجگانه حدیث منصور بن حازم
راوی در این حدیث شریف، پنج مطلب را ذکر کرده که مطالب کلی حدیث است. تمام دین انسان، همین پنج مطلب است؛ یعنی تمام حقایق الهی که در این عالم آشکار میشود، همین پنج مطلب است و اگر یکی از اینها نباشد، دین خدای متعال در بین انسانها نشر پیدا نمیکند و در مقام بیان کامل نمیشود و آیه شریفه
الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ ديناً؛
«امروز دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آيين (جاودان) شما پذيرفتم» تحقق نمییابد. این پنج مطلب عبارت است از:
۱- توحید و شناخت خدا به خدا
مطلب اول، توحید الهی است. توحید الهی در این حدیث شریف، با دقیقترین راه بیان شده است؛ یعنی معرفت خدا به خدا. این راه معرفت، راهی است که دقیقتر، ظریفتر، الهیتر و نورانیتر از آن وجود ندارد. اگر از ما بپرسند: به چه دلیل خدا هست؟ میگوییم: چون آسمان، زمین، ستارگان و غیره وجود دارد و اینها دلیلاند که خدا هست. و اگر بپرسند: به چه دلیل خدا عالم است؟ میگوییم: خداوند این همه موجودات آفریده که آفرینش آنها علم لازم دارد، و اگر خداوند علم نداشته باشد که نظمی به این دقت نمیتواند ایجاد کند. و اگر بپرسند که خداوند به چه دلیل قادر است؟ میگوییم: چون این همه موجودات متنوع را آفریده. هر چه در فیل قرار داده در یک پشه هم گذاشته. کسانی که اهل شناخت و معرفتاند معمولاً اینگونه جلو میروند، اما منصور حازم، اینگونه حرکت نکرد و خلاف آن را گفت و به امام عرض کرد که من معتقدم که خداوند هرگز به واسطه خلق شناخته نخواهد شد. چون هیچگاه ضعیف نمیتواند راه شناخت قوی باشد، زیرا اگر قوی را با ضعیف بشناسد و تنها راه شناخت، همان ضعیف باشد، پس قوی را به ضعف شناخته. مثلاً اگر عسل بسیار شرینی که همتا ندارد بخواهید با یک شرینی ضعیف مربا بشناسید و تنها راهتان هم برای شناخت عسل همین مربا باشد، در نتیجه، عسل را به مربا بودن میشناسید، و هرگز شناخت صحیح به عسل پیدا نمیکنید و آخرین مرحله شناخت شما این است که مربا را شناختهاید و اسمش را عسل گذاشتهاید، و تنها در اسم هماهنگی دارید، نه در معنا و حقیقت، زیرا عسل چیز دیگری است و مربا را که شما شناختهاید، چیز دیگری است، لکن اسم عسل را روی آن گذاشتهاید. پس اولین مطلب مهمی که در حدیث شریف آمده است، توحید است و راه شناخت خداوند به خداوند، با خصوصیتی که داراست.
۲- رابطه خداوند با انسان
رابطه خداوند با انسانها، رابطه وصفی و صفتی است، چنانکه منصور بن حازم عرض کرد که وقتی انسان خدا را شناخت، مطلب دومی پیش میآید که آن، رابطه خدا با خلق است که رضا و غضبی دارد و عالم را بیهوده نیافریده و چیزهایی را دوست دارد و میخواهد که انجام شود و چیزهایی را دوست ندارد و میخواهد که انجام نشود که این توحید، توحید وصفی و فعلی خدای متعال است. در توحید فعلی نیز این بزرگوار مطلب را سر دو چیز بردند: رضایت و سخط خداوند. چون تمام افعال، حالات و اعتقادات که انسان دارد، یا مورد رضای الهی است، یا مورد سخط و خشم خدای متعال است. این مطلب را در توحید فعلی وصفی بیان کردند. منصور بن حازم در این حدیث شریف، دلیل احتیاج انسانها به پیامبران را مانند حدیث اول قرار نداد، چون در حدیث اول، دلیل احتیاج به پیامبران این بود که انسانها چون مدنیالطبعاند و دور یکدیگر جمع میشوند، برای اینکه احتیاجات خود را برآورند، اختلاف و نزاع میکنند و این، سبب تباهی آنها میشود، پس باید انسان کاملی باشد که حل اختلاف کند و بر امر واحدی جمع کند و همه باید در برابر او تواضع کنند و تسلیم شوند. این، مطلب در حدیث اول بیان شد. بر اساس این بیان که در حدیث اول بود، دلیل احتیاج ما به پیامبران نفع و ضرر ماست: «مَا بِهِ بَقَاؤُهُمْ وَ فِي تَرْكِهِ فَنَاؤُهُم» . اما در این حدیث دوم، چنین نیامده، بلکه خدا را دلیل لزوم وجود انبیا قرار داده؛ یعنی چون ما خدا داریم، و این خدا باید صفات کامل داشته باشد، و باید از صفات رذیله منزه باشد؛ یعنی به معنای جامع باید، هم حمد داشته باشد، هم باید تسبیح داشته باشد. باید حمد داشته باشد؛ یعنی صفات کامل داشته باشد، و باید سبحان باشد؛ یعنی باید از صفات رذیله و صفات نقص منزه باشد. این صفات کامل و منزه بودن از صفات رذیله باید آشکار شود و ظهور کند و خدای متعال باید آن را بیان کند و اگر بیان نکند، نقص خداوند است و خدا از نقص منزه است. خدای متعال در قرآن کریم میفرماید: اللَّهُ الَّذي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْماً؛ «خداوند همان كسى است كه هفت آسمان را آفريد، و از زمين نيز همانند آنها را فرمان او در ميان آنها پيوسته فرود مىآيد تا بدانيد خداوند بر هر چيز تواناست و اينكه علم او به همه چيز احاطه دارد»، برای اینکه شما بدانید که خدای متعال عالم و قادر است. پس گاهی میگوییم: ما به انبیا نیاز داریم، چون اگر نباشند، ما نابود میشویم و ما ضرر می کنیم؛ یعنی نفع و ضرر خودمان را میبینیم، اما گاهی میگوییم: ما به انبیای الهی نیاز داریم، چون خداوند متعال باید صفات کامل توحیدی خود، و نیز خدای متعال باید منزه بودن خود از صفات رذیله را در عالم آشکار کند؛ یعنی توحید الهی به معنای جامعش در عالم ظهور کند و این توحید کامل الهی دو طرف دارد: یک طرف محمود بودن خداوند و دارای صفات حمد بودن اوست؛ یعنی عالم، حکیم، علیم، کریم، غفور، رحیم و مانند آنهاست. و طرف دیگر، نداشتن صفات پست و مذموم است، مانند اینکه ناقص نیست، ظالم نیست، ضعیف نیست، و مانند اینها. یکی از این دو، رضایت خداست، و دیگری، سخط و غضب خدای متعال است؛ یعنی اثبات کردن و اعتقاد پیدا کردن به معارف حق و حمدهای الهی و صفات کامل او، رضایت خداست. همچنین اعتقاد پیدا کردن و نسبت دادن صفات رذیله به خدای متعال مورد غضب و خشم خدای متعال است. پس اینکه گفته شد، حدیث منصور بن حازم بسیار عظیم است، برای این است که ملاک لزوم وجود انبیا و پیروی از آن بزرگواران، این نیست که اگر نباشند من گمراه میشوم، بلکه این است که خدا باید رضا و غضب خدا در عالم عملی شود و خدا باید شناخته شود و خدا باید تجلی کند و آشکار شود. پس راوی که شاگرد امام صادق است، اولین مطلبی که به امامشان عرض میکنند، مقام توحید است در دو مقام: توحید ذاتی، و توحید صفاتی و افعالی. و در بیان توحید ذاتی، بالاترین مقام آن را بیان کردند که خداوند به خلق و غیر خدا شناخته نمیشود، بلکه خدا به خدا شناخته میشود. و در مقام توحید فعلی، یعنی ظهور کمالات الهی، باز هم بالاترین مقام الهی را ذکر میکنند که رضا و غضب خدای متعال است.
۳- نبوت
منصور بن حازم، بعد از بیان توحید ذاتی و فعلی، به مسئله دوم که اثبات نبوت است پرداخته است و ضرورت وجود انبیا را بیان کرده است؛ یعنی حال، که خداوند خودش به خودش شناخته میشود و به خلق شناخته نمیشود، و حال، که خداوند رضایت و عضب دارد، و از سوی دیگر، چون که انسانها ضعیف و ناداناند و نمیتوانند خدا را درست بشناسند و نمیتوانند خدا را به خودش بشناسند، مگر اینکه خدا خودش را به خودش به آنها معرفی کند؛ یعنی اگر خداوند خودش را به خودش به مردم معرفی نکند، مردم هرگز نمیتوانند خدا را به خود خدا بشناسند. پس باید تعریف خدا باشد؛ یعنی باید خدا خودش را تعریف کند. تعریف خدا هم در دو مقام است: یکی، در مقام توحید ذاتی که انسان بت را خدا نپندارد و به خدایان متعدد معتقد نشود. و دیگری، در مقام توحید فعلی است که انسان به اشتباه و خطا نرود. پس چون خدا باید خود را معرفی کند، پس باید پیامبری باشد تا خداوند متعال خود و صفات کامل خود و منزه بودن خود را از صفات نقص، به آن پیامبر تعلیم کند، و آن پیامبر، این خصوصیات را به دیگران تعلیم کند. پس نبوت اثبات میشود. پس میبینید که در این حدیث شریف، اثبات نبوت نیز در یک مقام بسیار بالا انجام شد، نه برای اینکه یکی با یکی اختلاف میکند، پس باید پیامبری باشد تا دعوای آنها را فیصله دهد، بلکه بعثت پیامبران نیاز است تا خداوند خودش و صفات کامل خودش و منزه بودن خود از صفات نقص را به واسطه آن پیامبر در عالم آشکار سازد. پس علت بعثت پیامبران، شناخت خداوند و ظهور و تجلی خداوند در عالم است؛ یعنی چون خداوند میخواهد خود را معرفی کند و بشناساند، پیامبر لازم است تا واسطه باشد برای اینکه شناخت خدا به خود خدا را از خدا بگیرد و شناخت کامله حمیده خدا را از خداوند بگیرد و به خلقش تعلیم دهد، چنانکه در بحث «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّه» گفته شد که میزان شناخت خدا به خدا به میزان «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّه» بر میگردد و گفته شد که وقتی مقامات را پایین میآییم میرسیم به همین مطلب که در این حدیث نهفته است؛ یعنی آن نفس الهی که مثلاً من دارم، و آن، میزان معرفت خداست، همین فرمایشات اهلبیت است و همینها «نَفْس اللَّهِ الْقَائِمَةِ فِيهِ بِالسُّنَنِ» است، و همان نفسی است که امیرمؤمنان علی فرمودند که اگر کسی آن را بشناسد، هرگز گرفتار شقاوت نمیشود: «مَنْ عَرَفَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ يَشْقَ أَبَدا». پس همین نفس که میزان معرفت خدا به خداست، همان فرمایشات پیامبر اکرم و اهلبیت است. پس راوی که منصور بن حازم است، در مرحله دوم، بعد از توحید، به اثبات نبوت پرادخته و آن را هم در مقام بسیار بالا بیان کرده است. آیا نبی برای این لازم است که ما دعوا نکنیم و چهار روز بیشتر زندگی کنیم؟! نه، ما چند روز کمتر زندگی کنیم، چه ضرری به این عالم میخورد! حضرت نوح قریب به هزار سال قومش را دعوت کرد و «مَا بِهِ بَقَاؤُهُمْ وَ فِي تَرْكِهِ فَنَاؤُهُم» را هم به آنها گفت. بعد حضرت نوح میگوید: خدایا! ما به اینها شب گفتم، روز گفتم، آشکارا گفتم، پنهانی گفتم، نتیجه نمیدهد، خدا هم همه را نابود کرد. آیا فرقی دارد در اینکه اینگونه نابود شوند یا اصلاً پیامبری نفرستد تا نابود شوند! در هر صورت نابود شدند. یا اینکه آیا فرقی میکند که فرعونیها در دین قبطی خودشان نابود شوند یا حضرت موسی بیاید و آنها را یکجا در دریا غرقشان کند! در هر صورت نابود شدند. البته نه اینکه نفع و ضرر مردم، ارزش ندارد، بلکه آنچنان بزرگ و با عظمت نیست. برای مثال، همین امروز چند در صد مردم به آنچه «مَا بِهِ بَقَاؤُهُمْ وَ فِي تَرْكِهِ فَنَاؤُهُم» عمل میکنند؟! اکثر مردم جهان به آن عمل نمیکنند و به سوی فنا میروند. پس این مطلب آنچنان بزرگ نیست که ملاک بعثت پیامبران قرار گیرد، بلکه ملاک، همان چیزی است که در این حدیث شریف آمده است که خداوند متعال کامل است و کامل، باید صفت کمالش آشکار شود، وگرنه کامل نیست. پس خداوند باید توحید خود را در عالم آشکار کند، و برای آشکار کردن توحید خود باید جایگاهی داشته باشد تا در آن جایگاه توحید خود را آشکار کند، و آن جایگاه، رسولخدا و پیامبران الهیاند. پس دومین مطلب عظیم در حدیث شریف، اثبات نبوت است برای آشکار شدن صفات الهی، بعد از بعثت پیامبران و آشکار شدن صفات الهی و اتمام جیت بر مردم: لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ؛ «تا بعد از اين پيامبران، حجتى براى مردم بر خدا باقى نماند»، همه مردم گمراه شوند، مهم نیست، و همه مردم به سمت فنای خود بروند، مهم نیست، چنانکه در زمان حضرت نوح و حضرت لوط همه نابود شدند، در قوم حضرت لوط فقط خود حضرت لوط و دو دخترش مسلمان بودند و بقیه همه کافر بودند و نابود شدند. لذا خداوند دستود داد که صبح نزدیک است شبانه با دخترانت از شهر بیرون برو و پشتسرتان نگاه نکنید: لا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ وَ امْضُوا حَيْثُ تُؤْمَرُون؛ «و كسى از شما به پشت سر خويش ننگرد و به همان سو که مأمور هستيد برويد». وقتی آمدند دیدند که حضرت ابراهیم میخواهد بیاید و وساطت کند، گفتند که کار تمام شده. حال، چه فرقی میکند که اینگونه عذاب شوند یا حضرت لوط نیاید و عذاب شوند؟ البته یک فرقی دارد، و آن، اینکه مردم وقتی عذاب میشوند و به هلاکت و فنا گرفتار میشوند، دو گونه است: یکی، اینکه بعد از آشکار شدن توحید خدا و حجت خدا و صفات کامل الهی گرفتار عذاب میشوند، چون در مقابل توحید الهی قرار میگیرند، و خدا این را میخواهد که صفاتش و توحیدش آشکار شود، حال کسی نمیخواهد بپذیرد مهم نیست، بلکه مهم این است که توحید آشکار شود و حجت تمام گردد: لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ؛ یعنی روز قیامت حجت نداشته باشند و بگویند: إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلين؛ «ما از اين، غافل بوديم». بعد از آشکار شدن توحید الهی و تمام شدن حجت الهی مردم هلاک شوند، چنانکه هلاک شدند و امروزه هم میبینیم که اکثریت مردم به سوی هلاکت حرکت میکنند. اما خداوند نمیخواهد که مردم قبل از آشکار شدن توحید و کمالاتش و تمام شدن حجتش، مردم هلاک شوند، چون در این صورت، خلقتشان لغو میشود، چون خلقتشان، برای این است که صفات الهی آشکار شود. پس اگر قبل از آشکار شدن توحید الهی و صفات خدای متعال هلاک شوند، خلاف حکمت الهی میشود. پس مهم نیست که مردم به هلاکت میافتند یا نمیافتند، بلکه اکثریت مردم همواره به هلاکت میافتند، در زندگی روزمره خودشان گرفتار هلاکت شدند، چه رسد به مسائل دقیق توحیدی. اما میزان این است که توحید خدا و صفات کامل پروردگار آشکار شود. پس مطلب بسیار عظیمی که بعد از توحید در این حدیث شریف مطرح شده، این است که علت بعثت انبیا آشکار شدن توحید و صفات کامل الهی است.
۴- اثبات قرآن کریم
مطلب دیگری که بسیار مهم است و منصور بن حازم آن را در این حدیث شریف مطرح کرده، این است که کتاب آسمانی و قرآن کریم لازم است. چون هر پیامبری که مبعوث میشود، رسالت او چند سالی طول میکشد، حال پیامبری مدت رسالتش کوتاه است مانند پیامبر اکرم که 23 سال پیامبر بود، و کسی مانند حضرت نوح 950 سال پیامبر بود. حضرت نوح 950 سال قومش را دعوت کرد ولی ایمان نیارودند، تا اینکه خودشان اسباب هلاکت خود را فراهم کردند، چون باید آب دنیا فرامیگرفت، و باید حضرت نوح و چند نفری که ایمان آوردهاند نجات پیدا میکردند، و برای نجات آنها کشتی لازم بود، حضرت نوح با آن چند نفر ضعیف که نمیتوانست کشتی بسازد، پس باید قومش به او کمک میکردند. وقتی حضرت نوح به آنها گفت که بیایید کمک کنید تا کشتی بسازیم، میگفتند که نوح دیوانه شده که میخواهد وسط بیابان کشتی بسازد. حضرت نوح فرمود: اگر بیایید کار کنید هرچه از تیشه شما زمین بریزد طلا میشود. دیدند کار خوبی است که ثروتمند میشوند. کیسه کیسه طلا میبردند و کشتی را در مدت کوتاهی ساختند و اسباب هلاکت خود را فراهم کردند. خلاصه، اینکه اگر امر هر پیامبری منحصر به خودش باشد، چه اینکه دوران پیامبری آن پیامبر طولانی باشد، مانند حضرت نوح، و چه اینکه کوتاه باشد، مانند حضرت پیامبر اکرم، در هر صورت، هدایتهای آن پیامبر، تنها در زمان خودش نتیجه میدهد، اما بعد از او نتیجه نمیدهد. پس باید یک سری مطالب کامل و جامع الهی که گویای حقایقی باشد که از طرف خدا آورده تا توحید خدا را آشکار کند در بین انسانها بگذارد. و این، نمیشود مگر اینکه یک کتابی داشته باشد که دارای قوانین الهی و ضوابط کلی باشد و به جای خود بگذارد. هر پیامبری باید داشته باشد و پیامبر ما نیز قرآن کریم را به جای خود گذاشته است. پس مطلب دیگری که در حدیث منصور بن حازم وجود دارد، اثبات لزوم وجود قرآن کریم بعد از پیامبر است؛ البته قرآن کریمی که کامل است و جامع همه حقایق و کمالات توحیدی خداوند در بین خلق است. حال، این قرآن که چنین است که در عین مختصر و کوتاه بودن، میخواهد جامع همه حقایق توحید، و مقدمات توحید و آثار توحید باشد، بیشک! باید به صورت ضوابط و اصول کلی باشد و نمیشود بیان جزئیات امور باشد، زیرا اگر قرار بود باید بیان جزئیات کند، حجم آن باید به اندازه زمین تا آسمان میشد. تازه اگر چنین حجمی هم داشت، باز هم نمیتوانست همه چیز را بیان کند، چنانکه خداوند در قرآن کریم فرموده: اگر دریاها مرکب شوند و درختها قلم شوند، کلمات خدا تمام نمیشوند، زیرا همه آنها تنها میتوانند حقایقی را که خداوند در آنها قرار داده را بنویسند، نه ورای آن را. پس نمیشود که خداوند قرآنی بفرستد که همه جزئیات را نوشته باشد. برخی علما گفتهاند که 200 هزار فرع بیان کرده، آن هم در احکام عملی، نه در خداشناسی، پیامبرشناسی، امام شناسی و سایر معارف اسلامی. احکام عملی نسبت به سایر مسائل اندک است، چنانکه میبینیم، تنها یک جلد بحارالانوار قدیمی در باره احکام شرعی است، بقیه در مسائل دیگر است. حال، اگر قرآن کریم میخواست اینگونه عمل کند، باید حجمی به اندازه جواهر الکلام میداشت، که در این صورت دیگر قابل حمل نبود، قابل استفاده نبود، بلکه باید در یک موزه میگذاشتند و تماشا میکردند، حال، اگر میخواست در همه مسائل و معارف الهی اینگونه عمل کند که جزئیات را بیان کند، شدنی نبود. پس باید قرآن کریم به گونهای باشد که همه بتوانند با آن رابطه داشته باشند و راحت دست بگیرند و حمل کنند و آن را بخوانند. چنانکه امام سجاد فرمودند که اگر تنها قرآن کریم همراه من باشد از هیچ چیز وحشت ندارم. پس قرآن کریم باید به گونهای باشد که بتوانند همراه داشته و بخوانند، در حالی که اگر مفصل باشد و بخواهد بیان همه چیز را به صورت جزئی کند، مثلاً باید یک کتاب هزار جلدی میشد، در این صورت، اکثر مردم نمیتوانستند تا آخر عمرشان بخشی از آن را بخوانند، چه رسد که بخواهند آن را بفهمند و به آن عمل کنند. پس قرآن کریم باید مختصر باشد. از طرف دیگر، قرآن کریم باید بیان همه چیز باشد، پس باید به صورت اصول و موازین کلی به بیان حقایق بپردازد. امام صادق فرمودند: «مَا مِنْ أَمْرٍ يَخْتَلِفُ فِيهِ اثْنَانِ إِلَّا وَ لَهُ أَصْلٌ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَكِنْ لَا تَبْلُغُهُ عُقُولُ الرِّجَالِ؛ هیچ امری نیست که دو نفر در آن اختلاف کنند، مگر اینکه اصلی در قرآن کریم دارد، لکن عقل مردان به آن نمیرسد». پس قرآن کریم بیان همه چیز است، لکن عقل مردم به آن نمیرسد. پس اگر قرار بود که همه مردم همه حقایق آن را بفهمند، باید بزرگ و حجیم میشد و در این صورت غیر قابل استفاده و غیر قابل حمل میشد. پس باید مختصر باشد تا قابل استفاده باشد. حال که باید مختصر باشد، باید کلی و به صورت اصول و موازین بیان کند. پس مطلب سومی که راوی بیان کردند، این است که قرآن کریم بسیار عظیم و الهی است و به همین سبب، همه انسان نمیتوانند حقایق آن را بفهمند و نمیتوانند به کنه آن پی ببرند. از این رو عدهای مانند صوفیه، از همین قرآن کریم، پوچ بودن خلق و تنها بودن خدا را میفهمیدند. برای مثال، یکی از آنها میگفت: «انا الله بلا انا». «انا الله» میگفت تا ثابت کند که خدا هست، «بلا انا» هم میگفت تا ثابت کند که خودش پوچ است، پس من یک حقیقتم و یک پوچی. حقیقتم که حقیقت است و پوچی من هم که پوچ است. و میگفت: «لیس فی جبتی سوی الله»؛ در درون این ردای من چیزی جز خدا نیست»؛ یعنی من که توی این پالتو هستم، نه وقتی که این پالتو کناری افتاده، بلکه وقتی من توی آن هستم، غیر خدا نیست. اینها مخلوقات را به چند قسم تقسیم کردند: مانند عالم جسم، عالم مثال، عالم مجردات ذاتی و وصفی که در نهایت هم گفتند که چیزی جز خدای متعال نیست. اما گروه دیگر، خلاف آن را فهمیدند، مانند اشاعره که گمان کردند که خدا جسم است. هر دو گروه هم مدعی این هستند که ما اهل قرآنیم. وهابیت نیز امروزه داد میزنند که ما اهل قرآنیم، در حالی که اعتقاد به جسمانیت خدا دارند که روز قیامت میآید و کنار مردم مینشیند و با آنها خوش و بش میکنند. و به دروغ از پیامبر هم نقل کردند که از او پرسیدند که آیا روز قیامت خدا را میبینیم؟ فرموده: بله همچنان که این ماه را میبینید، همین طور هم پیش خدا مینشینید. و نقل کردهاند که به عایشه فرمود: چرا غصه میخوری! در بهشت خدا به صورت یک جوان امرد میآید و پیش تو مینشیند. یک جوان شهوتی! اینها به خاطر عظمت قرآن کریم است، که عدهای از آن طرف افتادند، و گروه دیگری از این طرف افتادند، حد وسطها هم که به اشتباه رفتهاند فراواناند، و بسیار اندکاند کسانی که اصول و موازین قرآن کریم را از ائمه گرفته باشند که خداوند به آنها یاد داده و مأمورشان کرده که آن اصول و موازین را بیان کنند. البته کسی که بتواند این راه را برود، توفیقی است که خداوند به او عطا فرموده است. پس مطلب سوم عظمت قرآن کریم است. پس چون قرآن کریم که آنقدر عظیم است که میخواهد تمام معارف الهی را آشکار کند، و میخواهد تمام شناخت توحید ذاتی و وصفی و لوازمش را در عالم بیان کند و حالا که باید مختصر باشد و اصول کلی را بیان کند، پس باید عالِم و قیِّم و مبیِّن و مفسِّر داشته باشد. مفسرش هم باید کسی باشد که کل قرآن را بداند، نه کسی که چیزی از قرآن میداند، هر چند که در کسی که در آن چیز جزئی که از قرآن میداند خطا نمیکند، اما در چیزهای بسیاری که نمیداند به خطا میرود. پس باید معلم و نگاهدارنده و بیانکنندهای داشته باشد که کل قرآن کریم را بداند و در بیان آن هم خطا نکند، آن هم کسی نیست جز امام و خلیفه رسولخدا. پس مسئله اثبات امامت بعد از رسولخدا، مطلب چهارمی بود که در حدیث شریف بعد از اثبات توحید، رسالت و قرآن کریم اثبات شد. این چهار مرحله، یعنی توحید، نبوت، قرآن کریم و امام برای چیست؟ پاسخ آن، همان حدیث امام کاظم که فرمودند: «مَا بَعَثَ اللَّهُ أَنْبِيَاءَهُ وَ رُسُلَهُ إِلَى عِبَادِهِ إِلَّا لِيَعْقِلُوا عَنِ اللَّهِ ... إِنَّهُ لَمْ يَخَفِ اللَّهَ مَنْ لَمْ يَعْقِلْ عَنِ اللَّهِ وَ مَنْ لَمْ يَعْقِلْ عَنِ اللَّهِ لَمْ يَعْقِدْ قَلْبَهُ عَلَى مَعْرِفَةٍ ثَابِتَةٍ يُبْصِرُهَا وَ يَجِدُ حَقِيقَتَهَا فِي قَلْبِهِ؛ خداوند پیامبری را مبعوث نکرد مگر برای اینکه مردم از سوی خدا تعقل کنند، کسی که از سوی خدا تعقل نکند، از خدا خوف خدا را ندارد، و کسی که از سوی خدا تعقل نکند، قلبش بر معرفت ثابتی استوار نگشته و آن معرفت را شهود نکرده و حقیقت آن را در قلبش نمییابد»؛ خدا انبیا را فرستاده تا مردم از سوی خدا تعقل کنند؛ یعنی توحید خدا در عالم ظهور پیدا کند. و هر کسی که از سوی خدا تعقل نکند و از راه تعلیم انبیا توحید الهی را در نیابد، قلبش بر شناخت ثابت خدا گره نمیخورد و در قلبش وجدان نمیکند. پس توحید، پیامبر، قرآن و امام برای این است که حقایق توحید الهی در بین خلق نشر پیدا کند. پس اگر هیچ خلقی نباشد که بپذیرد و ایمان بیاورد، خلاف حکمت است. حتی اگر شده ده نفر باشند، باید باشند و لزومی ندارد که تعداد آنها زیاد باشند، چنانکه بعد از رسولخدا به غیر از خاندان آن حضرت، در مرحله اول، تمام مسلمانان به انحراف رفتند، به جز سه چهار نفر مانند سلمان، ابوذر، مقداد و عمار.
«سَمِعْتُ عَبْدَ الْمَلِكِ بْنَ أَعْيَنَ يَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَلَمْ يَزَلْ يَسْأَلُهُ حَتَّى قَالَ: فَهَلَكَ النَّاسُ إِذاً؟ فَقَالَ: إِي وَ اللَّهِ يَا ابْنَ أَعْيَنَ هَلَكَ النَّاسُ أَجْمَعُونَ. قُلْتُ: أَهْلُ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ؟ قَالَ: إِنَّهَا فُتِحَتْ عَلَى الضَّلَالِ إِي وَ اللَّهِ هَلَكُوا إِلَّا ثَلَاثَةَ نَفَرٍ سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ لَحِقَهُمْ عَمَّارٌ وَ أَبُو سَاسَانَ الْأَنْصَارِيُّ وَ حُذَيْفَةُ وَ أَبُو عَمْرَةَ فَصَارُوا سَبْعَة؛ .
ترجمه
«ارْتَدَّ النَّاسُ بَعْدَ النَّبِيِّ إِلَّا ثَلَاثَةَ نَفَرٍ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِيُّ وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ ثُمَّ إِنَّ النَّاسَ عَرَفُوا وَ لَحِقُوا بَعْدُ؛
ترجمه
سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ يَقُولُ: إِنَّ النَّبِيَّ لَمَّا قُبِضَ ارْتَدَّ النَّاسُ عَلَى أَعْقَابِهِمْ كُفَّاراً إِلَّا ثَلَاثاً سَلْمَانُ وَ الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِيُّ. إِنَّهُ لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ جَاءَ أَرْبَعُونَ رَجُلًا إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ فَقَالُوا: لَا وَ اللَّهِ لَا نُعْطِي أَحَداً طَاعَةً بَعْدَكَ أَبَداً قَالَ: وَ لِمَ قَالُوا: إِنَّا سَمِعْنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فِيكَ يَوْمَ غَدِيرِ [خُمٍ] قَالَ: وَ تَفْعَلُونَ؟ قَالُوا: نَعَمْ. قَالَ: فَأْتُونِي غَداً مُحَلِّقِينَ قَالَ: فَمَا أَتَاهُ إِلَّا هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةُ قَالَ: وَ جَاءَهُ عَمَّارُ بْنُ يَاسِرٍ بَعْدَ الظُّهْرِ فَضَرَبَ يَدَهُ عَلَى صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ: مَا لَكَ أَنْ تَسْتَيْقِظَ مِنْ نَوْمَةِ الْغَفْلَةِ ارْجِعُوا فَلَا حَاجَةَ لِي فِيكُمْ أَنْتُمْ لَمْ تُطِيعُونِي فِي حَلْقِ الرَّأْسِ فَكَيْفَ تُطِيعُونِّي فِي قِتَالِ جِبَالِ الْحَدِيدِ؟ ارْجِعُوا فَلَا حَاجَةَ لِي فِيكُم؛
ترجمه اما همین چند نفر آیندهای را میسازند که چند صد میلیون نفر شیعه به وجود میآیند. پس مسئله پنجمی که در حدیث شریف اثبات شده، لزوم وجود کسانی است که نور توحید الهی را دریافت کرده و منتشر میکنند و آنها آشکار کننده این نور مبارک و معلمان آیندگان میشوند. چنانکه امیرمؤمنان علی فرمودند: مردم بعد از پیامبر سه دسته شدند: اول، ائمه، دوم، پیروان ائمه، و سوم، دشمنان ائمه و عالمان دروغین.
«إِنَّ النَّاسَ آلُوا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ إِلَى ثَلَاثَةٍ، آلُوا إِلَى عَالِمٍ عَلَى هُدًى مِنَ اللَّهِ قَدْ أَغْنَاهُ اللَّهُ بِمَا عَلِمَ عَنْ عِلْمِ غَيْرِهِ وَ جَاهِلٍ مُدَّعٍ لِلْعِلْمِ لَا عِلْمَ لَهُ مُعْجَبٍ بِمَا عِنْدَهُ قَدْ فَتَنَتْهُ الدُّنْيَا وَ فَتَنَ غَيْرَهُ وَ مُتَعَلِّمٍ مِنْ عَالِمٍ عَلَى سَبِيلِ هُدًى مِنَ اللَّهِ وَ نَجَاةٍ ثُمَّ هَلَكَ مَنِ ادَّعَى وَ خابَ مَنِ افْتَرى؛
پس از رسول خدا مردم به سه جانب روى آوردند:
- به عالمى كه رهبرى خدایى داشت و خدا او را به آنچه ميدانست از علم ديگران بىنياز ساخته بود (قطعا اين عالم خود آن حضرت بود و آن مردم سلمان و مقداد و ابو ذر و امثال آنها).
- به نادانى كه مدّعى علم بود و علم نداشت، به آنچه در دست داشت مغرور بود، دنيا او را فريفته بود و او ديگران را.
- به دانش آموزى كه دانش خود را از عالمى كه در راه هدايت خدا و نجاة گام برداشته پس آنكه ادّعا كرد هلاك شد و آنكه دروغ بست نوميد گشت».
پس مطلب پنجم، این است که باید پیروانی باشند تا اینکه آمدن این دین، و آمدن رسولخدا و آوردن قرآن کریم و وجود امیرمؤمنان بعد از رسولخدا لغو و بیهوده نشود. مانند اینکه که شما غذاهای متعددی با زحمت فراوان درست کنید و هیچ مهمانی نداشته باشید که آن غذاها را بخورند.
پس حدیث شریف منصور بن حازم، روی این پنج مطلب دور میزند: 1. توحید الهی، 2. رسالت، 3. قرآن، 4. امامت، 5. پیروان اهلبیت.
الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین.