معرفة الله بالله؛ معرفة النفس معرفة الله / مبحث دوم

مقدمه: تقسیم معارف اهل‌بیت‌ علیهم السلام به اصلی و فرعی

مطالب اهل‌بیت علیهم السلام دو دسته است: دسته اول، مطالب اصلی و زیربنایی است و دسته دوم، مطالب فرعی.

اگر مطلبی زیربنایی باشد، یک بار باید به تفصیل در باره آن سخن گفت و اگر مطلبی باشد که برگشت دوباره به آن نباشد، وقتی به آن برخورد می‌شود، باید به تفصیل صحبت شود. حدیث دوم کتاب حجت کافی که حدیث منصور بن حازم است، از جمله احادیث زیربنایی در شناخت توحید الهی است و در کتاب حجت که ما در سدد شرح آن هستیم، دوباره به این مطلب برنمی‌خوریم. از این رو لازم است که در این باره بیشتر توضیح دهیم. البته در کتاب توحید کافی، امثال این حدیث آمده است، لکن چون ما از کتاب حجت شروع کردیم، لازم است مقداری در این باره بیشتر گفتگو شود.

دو گونه شناخت توحید: انّی و لمّی

اصل مطلب، این است که شناخت خدای متعال دو گونه است: یکی، شناخت خدا به خلق است؛ و دیگری، شناخت خدا به خدا. این، محل اتفاق همه گروه‌هاست، اعم از اهل‌ حدیث و متکلمان و فلاسفه و صوفیه و اهل حق و اهل باطل؛ همه این تقسیم‌بندی را دارند که عرفان خدا دو قسم است: عرفان خدا به خدا و عرفان خدا به خلق.

این هم به سبب آن است که در علم معقول که از قبل اسلام بوده، طریق معرفت به هر چیزی را دو گونه قرار می‌دادند:

برهان انّی، پی بردن از معلول به علت

یکی، پی بردن از معلول به علت است که آن را «برهان انّی» می‌نامیدند، مانند این که انسان، روشنی و گرما و دودی را می‌بیند و پی به آتش می‌برد. این «برهان إنّ» است که انسان با دیدن مخلوقات به وجود خدای متعال پی می‌برد.

برهان لمّی، پی بردن از علت به معلول

دوم، پی بردن از علت به معلوم است که آن را «برهان لمّی» می‌گفتند؛ یعنی انسان اول پی به علت می‌برد و به واسطه علت به معلول پی می‌برد، مانند اینکه انسان اول آتش را می‌یابد، بعد به واسطه آتش، گرما و دود و روشنی آتش را می‌یابد. این مطلب، بسیار بزرگ است که در فرمایشات اهل‌بیت علیهم السلام و قرآن کریم بسیار دقیق و به تفصیل بیان شده است.

پس انسان گاهی الله تعالی را به واسطه خلقش می‌شناسد، مانند زمین و آسمان و ستارگان و مانند آنها، چنان‌که در کتاب‌ها می‌بینیم که از طریق امکان و حدوث و حرکت و نظم و مانند آنها خدای متعال را ثابت کرده‌اند. اما گاهی خدا را به خدا می‌شناسد، نه به واسطه خلقش، بلکه خلق را هم به خدا می‌شناسد.

حدیث منصور بن حازم و عظمت شناخت خدا به خدا و خلق به خدا

در حدیث شریف منصور بن حازم، مطلب دوم، یعنی شناخت خدا به خدا آمده، علاوه اینکه بیان شده است که شناخت خدا به خدا بسیار عظیم است. چون راوی، کسانی را که خدا را به خلق می‌شناسند، نکوهش کرده و گفته است که من می‌گویم خدا عزیزتر و جلیل‌تر از این است که به خلقش شناخته شود، بلکه خلق به خدا شناخته می‌شوند. پس او شناختن خداوند به خلق را نکوهش کرده و خدا را جلیل‌تر از آن دانسته، زیرا خلق را ضعیف‌تر از آن دانسته که به واسطه خلق شناخته شود، سپس وسیله گردد برای شناخت خدا؛ امام صادق علیه السلام هم این مطلب راوی را تأیید فرمودند. به عبارت دیگر، منصور بن حازم به امام علیه السلام عرضه داشته است که من شناخت خدا به خدا و شناخت خلق به خدا را قبول دارم، نه شناخت خدا به خلق و نه شناخت خلق به خلق؛ یعنی راوی دو شناخت (خدا به خلق و خلق به خلق) را تضعیف کرده و قبول نکرده.

پس این دو نوع شناخت، یعنی شناخت خدا به خدا و شناخت خلق به خدا که برهان لمّی است و شناخت خدا به خلق که برهان انّی است، امری بدیهی است که همه گروه‌ها قبول دارند.

راه سوم خداشناسی، شناخت حبّ

اما برهان سومی هم مطرح شده که آن را «برهان حب» نامیده‌اند. این نوع شناخت، نه انّی است و نه لمّی؛ یعنی نه شناخت معلول به علت است و نه شناخت علت به معلول، بلکه «شناخت به حب» است.

داستان حضرت ابراهیم علیه السلام و برهان حب

ماجرای حضرت ابراهیم علیه السلام که در قرآن آمده است گویای این برهان است:

فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأى‏ كَوْكَباً قالَ هذا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلينَ * فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بازِغاً قالَ هذا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِني‏ رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ * فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّي هذا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قالَ يا قَوْمِ إِنِّي بَري‏ءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ * إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذي فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنيفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكينَ ؛

«هنگامى كه (تاريكى) شب او را پوشانيد، ستاره‏اى مشاهده كرد، گفت: اين خداى من است؟ امّا هنگامى كه غروب كرد، گفت: غروب‏كنندگان را دوست ندارم! و هنگامى كه ماه را در حال طلوع ديد، گفت: اين خداى من است؟ امّا هنگامى كه غروب كرد، گفت: اگر پروردگارم مرا راهنمايى نكند، بی‌شک از گروه گمراهان خواهم بود! و هنگامى كه خورشيد را در حال طلوع ديد، گفت: اين خداى من است؟ اين بزرگتر است! امّا هنگامى كه غروب كرد، گفت: اى قوم من از شريك‌هايى كه شما (براى خدا) مى‏سازيد بيزارم، من روى خود را به سوى كسى كردم كه آسمان‌ها و زمين را آفريده من در ايمان خود خالصم و از مشركان نيستم!».

هنگامی که حضرت ابراهیم علیه السلام به ستاره‌ها نگاه کرد، فرمود: هذا رَبِّي‏ ، وقتی افول کرد، فرمود: لا أُحِبُّ الْآفِلين . بعد به ماه نگاه کرد و گفت: هذا رَبِّي ، وقتی افول کرد، فرمود: لَئِنْ لَمْ يَهْدِني‏ رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّين . بعد به خورشید نگاه کرد و فرمود: هذا رَبِّي هذا أَكْبَرُ . وقتی افول کرد، فرمود: يا قَوْمِ إِنِّي بَري‏ءٌ مِمَّا تُشْرِكُون‏ . بعد فرمود: إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذي فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنيفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكين ؛ یعنی من از اینها گذشتم و به خدا ایمان دارم. حضرت ابراهیم علیه السلام در اولین مطلب، آخرین مطلب خود را بیان فرمودند، در حالی که روال طبیعی اقضا می‌کند مطلب خود را در آخر بفرمایند؛ یعنی اول ستاره‌ها را ببیند، ستاره‌ها بروند، بعد ماه را ببیند و ماه نیز افول کند، بعد خورشید را ببیند و خورشید نیز افول کند، بعد بگوید: لا أُحِبُّ الْآفِلين‏ . ولی حضرت ابراهیم علیه السلام در همان وهله اول فرموده: لا أُحِبُّ الْآفِلين‏ و در آخر هم نتیجه را بیان کرده که من روی خود را به سوی پرودگار عالم می‌کنم. این «برهان حب» است؛ یعنی شناخت خدا به حبّ.

حب، اولین حقیقت انسان در وجود و آخرین در ظهور

حب، در مقام حقیقت و تحقق و اصل وجود، اولین چیزی است که در انسان رخ می‌دهد و در مقام آشکاری و ظهور بیرونی، آخرین چیز است. چون در جایگاه خود ثابت شده که هر چیزی که از نظر وجود اول است، چون لطیف و وحدانی و الهی و قوی و نزدیک‌تر به انوار معرفت الهی است، از نظر ظهور آخرین چیزی است که آشکار می‌گردد، چرا که برای آشکاری‌اش باید مراحل بعدی باشند تا آیینه ظهور او گردند تا خود را در آنها آشکار کند. برای همین است که وقتی از رسول‌خداصلی الله علیه و آله وسلم پرسیدند شما به چه چیز از دیگر انبیاء پیشی گرفته‌اید؟ فرمودند من پیش از همه آنها بلی گفتم:

«عَن أَبي عَبْدِ اللهِ‌ علیه السلام أَنَّ بَعْضَ قُرَيْشٍ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ‌صلی الله علیه و آله وسلم: بِأَيِّ شَيْ‏ءٍ سَبَقْتَ الْأَنْبِيَاءَ وَ أَنْتَ بُعِثْتَ آخِرَهُمْ وَ خَاتَمَهُمْ؟ قَالَ: إِنِّي كُنْتُ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِرَبِّي وَ أَوَّلَ مَنْ أَجَابَ حِينَ أَخَذَ اللَّهُ‏ مِيثاقَ النَّبِيِّينَ‏ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى فَكُنْتُ أَنَا أَوَّلَ نَبِيٍّ قَالَ بَلَى فَسَبَقْتُهُمْ بِالْإِقْرَارِ بِاللَّهِ؛

امام صادق‌ علیه السلام روایت فرمود که يكى از قريش برسول خدا‌صلی الله علیه و آله وسلم گفت: شما كه آخرين پیامبران و خاتم ایشان هستی، به چه چیز از همه پيشی گرفتی؟ فرمود: براستی من نخستين كسى بودم كه به پروردگارم ايمان آورد و نخستين كسى بودم كه اجابت کرد در آن زمانى كه خدا (چنانکه در قرآن فرموده) از پيغمبران پيمان گرفت و آنها را بر خودشان گواه ساخت كه مگر نه اينست كه من پروردگار شما هستم؟ و آنها گفتند بلی؛ من نخستين پیامبری بودم كه بلی گفت؛ پس با اقرار به خداوند، از همه آنان پیشی گرفتم».

یعنی من خاتم هستم، چون فاتح بودم. به همین خاطر، در زیارت‌های رسول‌خداصلی الله علیه و آله وسلم فاتح و خاتم بودن آن حضرت باهم آمده است: «الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ الْفَاتِحِ لِمَا اسْتَقْبَلَ»؛یعنی چون فاتحم خاتمم و چون خاتمم فاتحم؛ این دو مطلب لازم ملزوم یکدیگر است.

پس در حقیقت وجود، «برهان حب» اولین مقام عالم است، اما در مقام آشکاری و ظهور باید مراحل بعدی بیایند و آمادگی پیدا کنند و آیینه شوند تا کمالات مقام اول را نشان دهند؛ مانند عقل ما که اولین جایگاه خلقی ماست و روح اولین مقام ما نسبت به بدن ماست، اما تا جسم ما کمال پیدا نکند و چشم و گوش و اعضا و جوارح دیگر پیدا نشود، نمی‌شود که کمالات روح و عقل در آن آشکار شوند؛ آشکار شدن کمالات عقل باید بعد از آشکار شدن بدن و قوت پیدا کردن آن باشد تا بتواند آینه کمالات عقل باشد و آن را از خود آشکار سازد. پس روح و عقل ما از حیث وجود، قبل از بدن است، اما از نظر آشکاری و ظهور، بعد از آن است.

پس حضرت ابراهیم علیه السلام در آیه شریفه، «محبت» را عنوان کردند، چون محبت اولین مقام عرفان الهی در وجود است، اما در ظهور این حقیقت در بیرون، باید همه مراتب خلقی تحقق یابد و به مقام کمال رسد تا حب که حقیقت عرفان الهی است ظهور یابد.

اهل‌بیت‌ علیهم السلام، معنای باطنی شمس و قمر و نجوم در قرآن کریم

می‌دانیم که قرآن کریم ظاهری دارد و باطنی؛ در ظاهر قرآن کریم، منظور از ستارگان و ماه و خورشید، همین ستارگان و ماه و خورشیدی است که ما در آسمان می‌بینیم. در باطن قرآن، طبق سخنان اهل‌بیت علیهم السلام، خورشید نام رسول‌خداصلی الله علیه و آله وسلم است و ماه نام امیرمؤمنان علی علیه السلام و نجوم نام اهل‌بیت علیهم السلام. این مطلب به صورت‌های گوناگون در روایات مختلف آمده است و به هیچ وجه قابل انکار نیست؛ هم عامه از آقا رسول‌خداصلی الله علیه و آله وسلم نقل کرده‌اند و هم شیعه از ائمه علیهم السلام.

ظهور نور اهل‌بیت‌ علیهم السلام برای ملائکه در نزول و صعودشان

پس حقیقت مطلب حضرت ابراهیم علیه السلام، همانند مطلبی است که هم در اصل خلقت اهل‌بیت علیهم السلام رخ داده، که خداوند آنها را آفرید و در عالم نزول داد، تا سماوات و ارضین عالم را گرفتند، تا اینکه انوار ایشان در سراسر عالم منتشر شد، تا نور توحید خدای متعال آشکار شد؛و هم در مقام معراج رسول‌خداصلی الله علیه و آله وسلم رخ داده که آن حضرت خواستند از تمام اطراف وجودی خودشان به مبدأ خودشان برگردند، از این رو از تمام اطراف وجودی عالم بیرون رفتند؛البته بیرون رفتن در این مقام، به درون رفتن است؛ بیرون حجمی منظور نیست.

خلاصه، در هر دو مورد - یعنی چه در نزول آن بزرگواران و چه در صعودشان - وقتی انوار ایشان برای ملائکه آشکار می‌شود، می‌گویند چقدر شبیه نور خداست. بعد، آن بزرگواران بندگی و عبودیت و ناداری ذاتی خود را آشکار می‌کنند، به این‌گونه که با تمام وجودشان اظهار می‌کنند که ما بنده‌های خداییم و از خود چیزی نداریم و هرچه داریم و نشان می‌دهیم، تنها و تنها داده خداوند است؛ پس هم صفت ربوبیت و خدایی را نشان می‌دهند و هم صفت عبودیت و بندگی را؛ به این جهت ملائکه می‌فهمند که این بزرگواران بندگان خداوند هستند که خداوند نور خود را به آنها عنایت کرده است.

ظهور اهل‌بیت‌ علیهم السلام به ربوبیت و عبودیت‌

بارها عرض کرده‌ام: کسانی که از مقامات اهل‌بیت علیهم السلام سخن می‌گویند و فقط از کمالات و مقامات الهی آن بزرگواران می‌گویند در خطا و اشتباه‌اند، بلکه باید از بندگی و خضوع و خشوع آنها نیز سخن گویند. اگر آن بزرگواران تسبیح، تهلیل، تحمید و تمجید خدا را نمی‌کردند، یعنی اگر عبودیت خدا را اظهار نمی‌کردند، ملائکه اشتباه می‌گرفتند. پس باید هر دو باشد؛ یعنی هم کمالات ربوبی و هم کمالات عبودی. در معراج رسول‌خداصلی الله علیه و آله وسلم هم چنین شد که ملائکه آن حضرت را با خدا اشتباه گرفتند، اما حضرت جبرئیل به ملائکه فرمود که او رسول‌خداصلی الله علیه و آله وسلم است و خدا نیست.

حبّ در حدیث«کُنتُ کَنزاً مَخفیاً»

پس هم در اول عالم که سیر نزول رسول‌خداصلی الله علیه و آله وسلم است و هم در آخر عالم که سیر صعود و معراج رسول‌خداصلی الله علیه و آله وسلم است، این مطلب رخ می‌دهد که همه انوار توحیدی از اهل‌بیت علیهم السلام ظهور می‌یابد که اگر آن بزرگواران اظهار خضوع و بندگی خدا را نکنند، مخلوقات اشتباه کرده و آنها را خدا می‌دانند. از این رو در حدیث قدسی آمده است که «كنت كنزا مخفيا فأحببت أن أعرف فخلقت الخلق لكي أعرف‏؛من گنجی نهان بودم، دوست داشتم که شناخته شوم، پس خلق را آفریدم تا شناخته شوم».

میزان حق و باطل، متون احادیث است نه سند آنها

اینکه حدیث شریف سندیت رجالی دارد یا ندارد اهمیتی ندارد. برخی گفته‌اند اعتبار ندارد، چون سند ندارد؛ نه چنین نیست، بلکه کسی که حدیث‌شناس باشد و شاگردی اهل‌بیت علیهم السلام را کرده باشد و لحن فرمایشات آن بزرگواران را به دست آورده باشد، می‌تواند تشخیص دهد که فرمایشات اهل‌بیت علیهم السلام چگونه است و تا چه اندازه صحت دارد. زیرا ممکن است حدیثی از نظر سند بسیار معتبر باشد، اما شخص حدیث‌شناس آن را نپذیرد و ممکن است سند قوی نداشته باشد ولی بپذیرد.

حدیث «کُنتُ کَنزاً مَخفیاً» و بیان حب به عنوان حقیقت عالم

خلاصه، اینکه حدیث شریف «كنت كنزا مخفيا فأحببت أن أعرف فخلقت الخلق لكي أعرف‏» با الفاظ گوناگونی که آمده، بسیار عظیم و لطیف است. پس اصل حقیقت عالم، «حب» است. از این رو خداوند متعال اول حب خود را در عالم آشکار کرد، در نتیجه عرفان او آشکار شد. حب در مقام وجود قبل از عرفان است، اما در مقام ظهور بعد از عرفان است؛ در مقام ظهور، وقتی عرفان پیدا کرد حب در او رخ می‌دهد، اما در مقام وجود، اگر حب نباشد عرفانی پدید نمی‌آید. از این رو آقا امام صادق‌ علیه السلام در «مصباح الشریعۀ» فرموده: «نَجْوَى الْعَارِفِينَ تَدُورُ عَلَى ثَلَاثَةِ أُصُولٍ: الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ وَ الْحُبِّ؛[ مكنونات قلب عارفان بر گرد سه اصل مي‌گردد: خوف و رجاء و محبت» و در حدیث قدسی، اول حب را بیان فرموده که دوست داشتم شناخته شوم، خلق را آفریدم که مرا بشناسند و من شناخته شوم.

حضرت ابراهیم و خدابینی صرف در اهل‌بیت‌ علیهم السلام

پس اگر مطلب حضرت ابراهیم علیه السلام را مقداری لطیف‌تر و دقیق‌تر نگاه کنیم، حقیقت این است که حضرت ابراهیم علیه السلام وقتی به انوار اهل‌بیت علیهم السلام نگاه می‌کند، بی‌شک در آنها خدایی و ربوبیت الله تعالی می‌بیند نه چیز دیگر، چنان‌که در حدیث معراج رسول‌خداصلی الله علیه و آله وسلم، هم آمده است که ملائکه آن حضرت را خدا پنداشتند و هم آمده که حضرت ابراهیم عرض کرد: «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِنْ شِيعَةِ عَلِيٍّ؛خدایا من را از شیعیان علی قرار ده». در حدیث دیگر هم آمده که حضرت ابراهیم علیه السلام انوار و کمالات و مقامات انوار ائمه علیهم السلام را دید و بعد انوار اطراف آن انوار را دید و سؤال کرد که اینها چه کسانی هستند؟ وقتی برای او توضیح داده شد که آن انوار اصلی، انوار ائمه علیهم السلام هستند و آن انوار اطراف، شیعیان ائمه علیهم السلام هستند، به خداوند متعال عرض کرد: «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِنْ شِيعَةِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِين‏؛خدایا مرا از شیعیان امیرمؤمنان علی علیه السلام قرار ده».

خلاصه آیات توحیدی حضرت ابراهیم‌ علیه السلام و اشاره به دو مقام

پس آیات شریفه جریان حضرت ابراهیم‌ علیه السلام به دو مقام اشاره دارد:

«معرفت حب»، اصل و میزان معرفت صحیح

اول اینکه اصل و میزان معرفت صحیح و الهی و دقیقی که معرفتی برتر از آن نیست، «معرفت حبّ» است.

اصالت توحید خدا و فرعیت اهل‌بیت‌ علیهم السلام

دوم اینکه معرفت حبّی، در مقام وجود، اصالتش معرفت خداست و فرعیتش مال اهل‌بیت علیهم السلام است، اما در مقام ظهور، اصالتش مال اهل‌بیت علیهم السلام و فرعیتش مال خداست؛ این مطلب که در قرآن کریم آمده است، اولین جایگاهی است که حضرت ابراهیم علیه السلام اظهار فرموده و آخرین جایگاهی است که مطابق آن، حرکت کرده؛ یعنی اول، حبّ را پیدا کرده و بعد چون افول را دیده، اصالت حبّ را نسبت به چیزی که افول و نابودی دارد و مخلوق است و می‌شود از بین برود، سلب کرده است؛ یعنی حقیقت را برای الله تعالی ثابت کرده و ظهورش را برای اهل‌بیت علیهم السلام.

پس این مطلبی که در قرآن کریم در باره حضرت ابراهیم علیه السلام آمده بسیار عظیم است، بلکه چنان‌که برخی بررسی کرده‌اند، برترین آیات قرآنی است که نسبت به توحید الهی و مراتب و مراحل توحیدی آمده که می‌توان به آن رسید.

نکاتی مقدماتی در معنای شناخت خدا به خدا و حدیث «اعرفوا الله بالله»

شناخت خدا به خدا و شناخت خلق به خدا و همین‌طور شناخت خلق به خود خلق و شناخت خدا به خلق، امری مسلم و روشن و غیر قابل انکار است، ولی سخن در این است که مقصود از معرفت الله بالله چیست؟ اینکه امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «اعْرِفُوا اللَّهَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولَ بِالرِّسَالَةِ وَ أُولِي الْأَمْرِ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ الْعَدْلِ وَ الْإِحْسَان‏»، مقصود چیست که در شناخت توحید الهی، اسم ذات و اسم عَلَم و نام اختصاصی خدا را به کار برده و فرموده است: «اعْرِفُوا اللَّهَ بِاللَّهِ»، اما در شناخت رسول و اولی الامر، نام معنوی و وصفی را به کار برده و فرموده است: «وَ الرَّسُولَ بِالرِّسَالَةِ» و نفرموده: «والرسول بالرسول». همچنین در باره اهل‌بیت علیهم السلام فرموده: «وَ أُولِي الْأَمْرِ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ الْعَدْلِ وَ الْإِحْسَان». بدیهی است که سخن امیرمؤمنان علیه السلام بر اساس حکمت است و این تفاوتی که بین شناخت توحید و  شناخت رسول‌خداصلی الله علیه و آله وسلم و ائمه علیهم السلام گذاشته است، حکیمانه است و دقت دارد و بدون جهت این تفاوت را بیان نکرده است، چون سخنش سخن خداست.

پس حقیقت و مطلب اصلی که لازم است در باره آن سخن گفته شود، این است که معرفت الله به الله چیست و چگونه است؟

در توضیح این مطلب، نویسندگانی که در این باره سخن گفته‌اند، برخی به اجمال ، و برخی مفصل‌تر وارد شده‌اند.

دلالت مطابقی و التزامی «إنَّ الله اجلّ وَ اکرَمُ مِن أن یُعرَفَ بِخَلقِه بَل الخَلقُ یُعرَفونَ بِالله»

در جلمه شریفه «إِنَّ اللَّهَ أَجَلُّ وَ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يُعْرَفَ بِخَلْقِهِ بَلِ الْخَلْقُ يُعْرَفُونَ بِاللَّهِ»، آنچه به مطابقت و به وضوح در کلام آمده، دو مطلب است و دو مطلب دیگر هم لازمه این کلام است. دو مطلبی که به وضوح در کلام راوی آمده و امام علیه السلام هم تأیید فرموده‌اند، همان دو مطلب فرعی است: اول، اینکه خدا اجل از این است که به واسطه خلق شناخته شود؛ دوم، اینکه خلق به خدا شناخته می‌شوند. این دو مطلب به وضوح در کلام ذکر شده است، اما دو مطلب دیگر نیامده است: اول، اینکه خدا به خدا شناخته می‌شود؛ دوم، اینکه خلق به خلق شناخته نمی‌شوند. این دو مطلب در کلام نیامده ولی به ملازمه فهمیده می‌شود.

معنای «باء» در «بِخَلقِه» و «بِاللهِ» و بی‌معنا بودن آنکه خلق سبب شناخت شود

از این رو باید سخن گفته شود که این باء که در «بخلقه» و در «بالله» آمده چه بائی است؟ چون اصل کلام در این باء است. برخی به همین اندازه اکتفا کرده‌اند که این باء سببیت است. معنای سببیت این است که اگر سبب نباشد، مسبَّب نیست، چون وجود و حقیقت و همه چیز دومی بسته به اولی است که سبب است. مثلاً وقتی کسی بگوید: من به واسطه آب سیراب شدم؛ معنایش این است که اگر آب نباشد، سیراب شدن هم محقق نمی‌شود. پس باء سبب به این معناست که مسبَّب همه چیزش بسته به سبب است و اگر سبب نباشد مسبَّب نخواهد بود. معنا ندارد که خلق سبب باشند و خدا به واسطه خلق شناخته شود، چون اگر انسان خدا را نشناسد و تنها خلق را بشناسد - جدای از الله تعالی در تمام جهات - و هیچ جهت الهی را در خلق لحاظ نکند، هرگز خداوند شناخته نمی‌شود. مصداق بارزش کمونیست‌ها و دهریون‌اند که فقط خلق می‌بینند و به هیچ وجهی خدا نمی‌بینند. اما شما وقتی خلق را می‌بینید و سراسر این خلق را انوار الهی، آیات الهی، ادله الهی، صفات الهی، اسمای الهی، و کرامت‌های الهی می‌بینید، پس خلق نمی‌بینید. زیرا زمانی خلق می‌بینید که فقط خلق را ببینید و هیچ چیزی غیر خلق نبینید و هیچ چیزی در این خلق نبینید که آن را به غیر خلق نسبت دهید و از خلق ندانید و بگویید: این از خلق نیست و از جای دیگری آمده است. اما اگر شما خلق دیدید و در این خلق، 100 هزار صفت دیدید و 99 هزار صفت را به غیر خلق نسبت دادید و گفتید اینها مال خداست، پس شما خلق ندیدید، بلکه خدا دیدید، لکن خدای همراه خلق و خدای در خلق را دیدید. پس فقط کسی می‌تواند بگوید: «من خلق می‌بینم جدای از الله تعالی» که هیچ چیزی غیر خلق نبیند، مانند کسانی که می‌گویند: وجود مساوی با ماده است و ماده مساوی با وجود، پس اگر خدایی هست باید ماده باشد و اگر خدا ماده نیست پس خدایی نیست. مانند کمونیست‌ها که چند سالی هیاهو کردند و بعد دیدند که مکتبشان بسیار سخیف و بی‌ارزش است و در هیچ‌یک از مسائل اجتماعی و سیاسی و اقتصادی به درد نمی‌خورد و مکتبشان از میان رفت.

شرک بودن کمال‌بینی در خلق

پس معنای «باء سببیت» در «إِنَّ اللَّهَ أَجَلُّ وَ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يُعْرَفَ بِخَلْقِهِ» این است که انسان اصلاً خدایی نبیند و تنها خلق ببیند، بعد به واسطه این خلق بخواهد خدا را ثابت کند. اگر کسی غیر خلق نبیند، چگونه می‌تواند برای خلق کمال اثبات کند و از راه آن، کمال خدا را اثبات کند؟ بدیهی است که ممکن نیست فقط خلق ببینیم و برای آن خلق کمال اثبات کنیم، زیرا اگر کسی در خلق، از حیث اینکه خلق است، کمال ببیند مشرک شده است، زیرا اعتقاد بدیهی ما این است که اگر کسی ذره‌ای کمال در مخلوق ببیند و به آن مخلوق نسبت دهد و بگوید که این کمال، مال خود مخلوق است، مشرک شده است، زیرا خلق به جز ضعف و عیب و پستی و ناداری هیچ چیز نیست: أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ و خداوند متعال هم جز غنا و کمال و محمود بودن چیزی نیست: وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَميد .

پس معنا ندارد کسی خلق ببیند و خدا را به خلق اثبات کند، چون معنای خلق دیدن این است که انسان خلق را ببیند و هیچ صفت و کمالی از صفات و کمالات الهی نبیند؛ اگر چنین باشد، محال است کسی از چنین خلقی به خداوند متعال پی برد.

تطبیق «شناخت خدا به خدا» بر حدیث «من عرف نفسه فقد عرف ربه»

از این رو، «شناخته نشدن خدا به خلق، بلکه شناخته شدن خلق به خدا و شناخته شدن خدا به خدا» مضمون حدیث شریف «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ» است؛ کسانی که در آن حدیث شریف، میزان اولیه را بر ضعف خلق قرار داده و گفته‌اند که «من عرف نفسه بالحدوث عرف الله بالقدم»، «من عرف نفسه بالاحتیاج، عرف الله بالغناء»، و «من عرف نفسه بالجهل، عرف ربه بالعلم»، و «من عرف نفسه بالعجز، عرف الله بالقدره» و مانند اینها، که ناداری‌ها و پستی‌ها را به خلق نسبت داده و از طریق معرفت ضد به معرفت خدای متعال رسیده‌اند و این معنا را معنای اصلی حدیث شریف قرار داده‌اند، در معنای حدیث به راه اشتباه و خطا رفته‌اند.

قبلاً چند جلسه در باره این حدیث شریف صحبت شد و اشتباه بودن این معنا بیان شد؛ چگونه ممکن است که انسان صرفاً نقص ببیند و از آن کمال بفهمد! زیرا کسی که کمال و ارزش آن را نبیند، از کجا می‌فهمد که این چیزی که می‌بیند نقص است! مانند کسی که از اول عمر تا آخر عمرش پول نداشته باشد و شخص پول‌دار را هم اصلاً نبیند و غنا را نبیند، چه می‌فهمد که این بی‌پول بودنش خوب است یا بد است؟! چون کمالی ندیده است که بخواهد مقایسه کند. برای همین است که همه به آنچه دارند خوش‌اند؛ جاهل به جهل خود و عالم به علم خود خوش است؛ چوپان به چوپانی‌ خود و سلطان هم به سلطنت خود خوش است، چون اصلاً چوپان سلطنت را متوجه نمی‌شود تا برای نداشتن سلطنت غم بخورد.

تعریف و شناساندن توحید فقط از جانب خداست

پس اگر باء، باء سببیت باشد، معنای «شناخت خدا به خلق» این است که انسان خلق را بدون هیچ جهت الهی بشناسد و بعد خدا را به واسطه چنین خلقی بشناسد؛ این ناشدنی و محال است؛ ما که عرفان‌سازی نمی‌کنیم و ادله عرفان و علامات توحید را در بیرون نمی‌سازیم، بلکه خداوند آنها را قرار می‌دهد و ما به آنها می‌رسیم و می‌یابیم و درک می‌کنیم، لذا امام صادق علیه السلام فرمودند: «لَيْسَ لِلَّهِ عَلَى خَلْقِهِ أَنْ يَعْرِفُوا وَ لِلْخَلْقِ عَلَى اللَّهِ أَنْ يُعَرِّفَهُمْ وَ لِلَّهِ عَلَى الْخَلْقِ إِذَا عَرَّفَهُمْ أَنْ يَقْبَلُوا؛ برای خدا بر خلقش این حق نیست که معرفت یابند، بلکه حق خلق بر خدا این است که به آنها بشناساند و حق خدا بر خلق این است که چون به ایشان شناسانید بپذیرند».

فقط خداوند است که می‌تواند تعریف کند؛ یعنی نشانه‌ها، کمالات و خصوصیاتی که انسان می‌تواند با شناخت آنها به خدای متعال شناخت پیدا کند را خود خدای متعال قرار می‌دهد. بنابر این، خداوند متعال هرگز چنین خلقی نیافریده که کسی تنها به جهت خلقیت آن نگاه کند - بدون هیچ جهت الهی و بدون اینکه هیچ کمالی در آن خلق ببیند - و خدا را به واسطه آن بشناسد؛ چنین شناختی محال است و خداوند چنین قرار نداده است. از این رو در قرآن کریم، در آیات بسیاری که در باره توحید آمده است، خداوند ابتدا کمالاتی را که قرار داده بیان می‌کند و بعد می‌فرماید: در اینها آیاتی برای توحید ماست برای کسانی که اهل علم، اهل تعقل و اهل تفکرند؛ یعنی هر جایی مناسب خود را فرموده. برای مثال، مضمون آیه در جایی که دعوت به تفکر کرده، غیر آنجایی است که دعوت به تعقل کرده و باز مضمون آن، غیر مضمون آیاتی است که علم یا سمع یا بصر را مطرح فرموده است.

پس اصلاً معرفت خدا به واسطه خلق، به این معنا که ما هیچ چیزی غیر از خلق را نیابیم و خلق را وسیله عرفان خدای متعال قرار دهیم (یعنی باء سببیت باشد)، محال است و خداوند آن را قرار نداده، بلکه آنچه خدا قرار داده این است که مخلوقاتی صاحب کمالات توحید الهی‌اند و انوار توحید الهی در آنها قرار داده شده و خداوند متعال به ما این امکان را داده که بتوانیم آن انوار و کمالات الهی را بیابیم، آنگاه این خلق برای ما ملاک و میزان حرکت توحیدی قرار می‌گیرد.

اشاره‌ای به معنای دقیق الهی «معرفت خدا به خدا» در سخن امام حسین‌ علیه السلام

البته کسانی که دقیق‌تر و الهی‌تر و قوی‌تر مسئله معرفت الله بالله را فهمیده‌اند، مطلب عظیم‌تر و نورانی‌تری را یافته و بیان کرده‌اند که عبارت است از گذشتن از خلق؛ یعنی نه اینکه خلق را ببینیم و در خلق کمالات الهی ببینیم، بلکه از خلق و کمالات خلق عبور کنیم و به مقام سومی برسیم که همان معرفت الله به الله است. این مطلب همان جمله شریف دعای عرفه امام حسین علیه السلام است که فرموده است:

«كَيْفَ‏ يُسْتَدَلُّ عَلَيْكَ بِمَا هُوَ فِي وُجُودِهِ مُفْتَقِرٌ إِلَيْكَ أَ يَكُونُ لِغَيْرِكَ مِنَ الظُّهُورِ مَا لَيْسَ لَكَ حَتَّى يَكُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَكَ مَتَى غِبْتَ حَتَّى تَحْتَاجَ إِلَى دَلِيلٍ يَدُلُّ عَلَيْكَ وَ مَتَى بَعُدْتَ حَتَّى تَكُونَ الْآثَارُ هِيَ الَّتِي تُوصِلُ إِلَيْكَ عَمِيَتْ عَيْنٌ لَا تَرَاكَ‏؛

چگونه با آن چیز به تو استدلال شود که خود در وجودش محتاج تو باشد؟! آيا موجودى غير تو ظهورى دارد كه آن ظهور و پيدايى تو نيست تا او سبب پيدايى تو شود؟ کی نهان گشتی تا محتاج دلیلی باشی که بر تو رهنمون گردد و کی دوری جستی تا آنکه آثار بخواهند سوی تو رسانا گردند؟ کور شود دیده‌ای که مدام چشم به آثار دوختی و به حسرت افتد تلاش بنده‌ای که تو از محبتت بهره‌ای نصیبش نساختی».

دو مطلب مهم در سخنان امام حسین‌ علیه السلام

امام حسین علیه السلام مطالب زیادی را در این سخنان خدایی خود بیان فرموده که آنچه مربوط به بحث ماست دو مطلب مهم است:

مطلب اول: هیچ خلقی ظهور و آشکاری بدون ظهور خدا ندارد

اول، اینکه مگر غیر خدا ظهوری دارد که بخواهد خدا را آشکار کند؟! زیرا اگر ظهور مال غیر خدا باشد، خودش اصالت پیدا می‌کند و خودش خدا می‌شود! پس هر ظهوری در هر کجای عالم است مال خداست؛ یعنی اگر خلقی را به کمال می‌شناسی، از آنجاست که کمال الهی در آن می‌بینی؛ و اگر به علم می‌شناسی، از آنجاست که علم الهی در آن می‌بینی؛ و اگر به قدرت می‌شناسی، از آنجاست که قدرت الهی در آن می‌بینی. پس ظهور علم، قدرت، کرم و ظهور کمالات الهی را در خلق می‌بینی و خلق را می‌شناسی. پس بر اساس این نکته شریف که از دعای شریف امام حسین علیه السلام استفاده می‌شود، معنای معرفت الله بالله این است که انسان ظهور خدا را می‌بیند و به خدای متعال ایمان می‌آورد؛ هیچ خلقی در عالم پیدا نمی‌شود که بدون اینکه ظهور خدا و کمال خدا در او رخ دهد، ظهوری و کمالی از خود داشته باشد تا ما آن ظهور و کمال را وسیله قرار دهیم و به واسطه آن خدا را بشناسیم! بلکه ظهور و کمال خداست که در آن خلق آشکار شده است. این مطلب اول دعای شریف است.

مطلب دوم، بیان دلیل مطلب اول

اما مطلب دوم، بیان دلیل مطلب اول است؛ آیا می‌شود که خدای متعال غایب و پنهان باشد تا چیز دیگری او را نشان دهد؟! اگر خدای متعال پنهان باشد، چیز دیگری که می‌خواهد خدا را نشان دهد، باید اول خود را از پنهانی بیرون بیاورد و پنهانی هم ناداری است، پس چه کسی می‌خواهد او را دارا کند تا او آشکار شود و سپس بتواند با ظهور خود خدا را آشکار کند و از پنهانی بیرون آورد! این محال است که چیزی در عالم باشد که خودش آشکار باشد بدون اینکه خدا او را آشکار کند و صاحب کمال باشد بدون اینکه خداوند او را صاحب کمال کند. بنابر این، در خدای متعال اصلاً غیبت معنا ندارد، زیرا اگر غیبت در خدا معنا پیدا کند، باید به وسیله آشکاری و ظهور دیگری آشکار شود و آن دیگری باید خودش ظهور و آشکاری داشته باشد، بدون اینکه خدا به او ظهور و کمال دهد، چون اگر خدا به او ظهور و کمال دهد، ظهور و کمال خداست و کمال خود آن خلق نیست. از این رو امام حسین علیه السلام کسی که این گونه نمی‌بیند را به شدت مذمت کرده و فرمودند: «کور باد چشمی که تو را نبیند»؛ یعنی کسی که این‌گونه نمی‌بیند که هرچه کمال و ظهور در عالم است، کمال ظهور توست؛ وقتی به خلق نگاه می‌کند، کمالات و ظهور تو را نمی‌بیند، بلکه خلق صرف می‌بیند و از خلق صرف می‌خواهد به خدا برسد و البته هرگز نمی‌تواند برسد. مانند دهریون، سوفستایی‌ها، فیلسوف‌های قدیمی یونانی که به خدایان متعدد اعتقاد داشتند که خدای جنگ و خدای صلح و خدای آب و خدای آتش داشتند و برای هر نوع از مخلوقات خدایی را اعتقاد داشتند و خدایی هم برای قیصر داشتند که بزرگ‌تر از همه بود و می‌خواستند تلقین کنند که پادشاه از همه بزرگ‌تر است و بقیه همه ضعیف و کوچک‌اند. امروزه هم در جهان به اشکال مختلف ضعف را به مردم تلقین می‌کنند.

خلاصه معنای الهی باء در حدیث شریف و تطبیق آن بر روایت امیر مؤمنان‌ علیه السلام

پس معنای باء سببیت در عبارت «إِنَّ اللَّهَ أَجَلُّ وَ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يُعْرَفَ بِخَلْقِهِ» این است که انسان فقط خلق ببیند - بدون هیچ صفات و کمالات الهی و بدون هیچ رابطه‌ای با خدای متعال - و بعد بخواهد خدا را با این خلق بشناسد! این محال است. اگر کسی این‌گونه ببیند منکر خداست، چنان‌که امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «مَنْ نَظَرَ إِلَيْهَا أَعْمَتْهُ وَ مَنْ نَظَرَ بِهَا بَصَّرَتْه‏»؛یعنی کسی که با دنیا و به واسطه دنیا نگاه کند، یعنی کمالات اخروی را در دنیا ببیند و دنیا را برای آخرت وسیله قرار دهد، این شخص به آخرت معرفت می‌یابد. اما کسی که به سوی دنیا نگاه کند، کور می‌شود و آخرت را نمی‌بیند و دنیا او را هلاک می‌کند.

معنای اول شناخت خدا به خدا، شناخت به تنزیه

معنای اول حدیث شریف، اولین بار توسط خود مرحوم کلینی مطرح شد که وقتی حدیث «اعْرِفُوا اللَّهَ بِاللَّهِ» را نقل کردند، توضیح دادند. اجمال مطلب ایشان این است که انسان باید خدا را بیرون از عقول، ارواح، ابدان، اجسام و آنچه در خلق است ببیند و خدا را به اینها نشناسد؛ یعنی خدا را روح و جسم و مانند آنها نبیند و او را از صفات و خصوصیات اجسام و ارواح و عقول و همه دارایی‌های خلق تنزیه کند. پس انسان وقتی به عالم نگاه می‌کند دو حقیقت می‌بیند: یکی کمالات الهی است که در خلق افتاده و دیگری ضعف و نقص خلق است؛ پس کمالات را به خدا نسبت می‌دهد و نواقص را به خود خلق نسبت می‌دهد و در نتیجه، خدا را از آنچه که مربوط به خود خلق است تنزیه می‌کند. پس معنای «اعْرِفُوا اللَّهَ بِاللَّهِ» بر اساس فرمایش مرحوم کلینی، این است که وقتی به مخلوقات نگاه می‌کنیم، دو حقیقت می‌بینیم: یکی انوار و آیات و کمالات توحیدی است که در آنها آشکار شده و دیگری خودیت‌ها و نقص‌ها و عیب‌های خود خلق است.

نتیجه سخن مرحوم کلینی - هرچند که خودش تصریح نکرده - این می‌شود که وقتی ما آیات و انوار الهی ببینیم، خدا را به خدا شناختیم. از سوی دیگر، وقتی نقص و عیب و صفات خلقی می‌بینیم، خدا را از همه صفات خلقی تنزیه می‌کنیم.

پس معنای اول برای اینکه خداوند به واسطه خلقش شناخته نمی‌شود بلکه خدا به خدا شناخته می‌شود، این است که خدا را نباید به واسطه صفات خلق بشناسیم؛ یعنی اگر خلق ترکیب دارد، نباید خدا را به ترکیب داشتن بشناسیم و اگر خلق نقص دارد، خدا را ناقص نبینیم و اگر خلق جهت‌های گوناگون دارد، خدا را صاحب جهت‌های گوناگون نبینیم. پس شناخت خدا به خدا، یعنی شناخت خدا به تنزیه.

معنای دوم شناخت خدا به خدا، شناخت به حمد

معنای دوم «اعْرِفُوا اللَّهَ بِاللَّهِ» را مرحوم صدوق بیان کرده است که بعد از مرحوم کلینی است. از نظر مرحوم صدوق، معنای «اعْرِفُوا اللَّهَ بِاللَّهِ»، دیدن آیات، علامات و ادله و انواری که خداوند متعال در خلق قرار داده، و شناختن خداوند به واسطه این انوار و کمالات الهی است؛ یعنی اگر شما خدا را به وسیله نگاه کردن به زمین و آسمان و بر و بحر می‌شناسید، به واسطه کمالاتی است که خداوند در آنها قرار داده است. اگر خدا را به واسطه عقلت می‌شناسید، به سبب کمالاتی است که خداوند در عقلت قرار داده، و اگر خدا را به واسطه انبیا و رسولان و ائمه و حجت‌های الهی می‌شناسید، به سبب انوار و کمالات الهی است که خدا در آنها قرار داده است.

پس می‌توانید به سه حقیقت نگاه کنید: حقیقت آسمان و زمین، حقیقت خودتان، حقیقت انبیا و ائمه و حجت‌های الهی. به هر کدام از این سه حقیقت که نگاه کنید و خدا را به واسطه آن بشناسید به سبب انوار و آیات و ادله و براهین و کمالات الهی است که خداوند در اینها قرار داده است. پس وقتی مثلاً خدا را به واسطه خودت می‌شناسی به سبب کمالاتی است که خداوند در تو قرار داده است. پس اگر آن کمالات را بردارید و نادیده بگیرید، خدا را هرگز نمی‌توانید بشناسید. همچنین اگر به واسطه ماه و خورشید و آسمان و زمین خدا را می‌شناسید یا به واسطه انیبا و ائمه علیهم السلام می‌شناسید، تنها به واسطه کمالاتی است که خداوند متعال در آنها قرار داده. در نتیجه، خدای متعال را تنها به واسطه خدا می‌شناسید؛ یعنی به واسطه دلالت‌های خدا و ظهور خدای متعال که در عالم قرار داده است او را می‌شناسید. بنابر این، آن ظهوری را که خدای متعال در وجود خودت قرار داده وقتی می‌بینی، خدا را می‌شناسی، همچنین وقتی ظهوری را که خداوند در زمین و آسمان قرار داده می‌بینی، خدا را می‌شناسی، و نیز وقتی ظهوری را که خداوند در انبیا و حجت‌هایش قرار داده می‌بینی، خدا را می‌شناسی. پس در همه این موارد، خدا را به واسطه خدا می‌شناسید.

آنچه تا اینجا بیان شد، دو معنا برای معرفت الله به الله بود:

اول، شناخت خدا به تنزیه است که مرحوم کلینی فرمودند؛ یعنی آنچه در خلق می‌بینید از خدای متعال سلب کنید و خدا را از صفات و خصوصیات خلقی منزه دانید.

دوم، شناخت خدا به حمد است نه به تنزیه. این معنا، معنایی بود که مرحوم صدوق بیان کردند؛ یعنی خدا را به کمال بشناسید؛ یعنی ظهورها و کمالاتی که خداوند در خلق قرار داده، خواه در زمین و آسمان باشد، خواه در خودمان باشد و خواه در انبیا و ائمه علیهم السلام باشد، آن ظهورها و کمالات را می‌بینیم و به واسطه آن ظهورها و کمالات، خدا را می‌شناسیم.

---